Jeśli podróżujecie od dłuższego czasu po Bałkanach, to siłą rzeczy zaczynacie trafiać do miejsc mniej oczywistych czy mało znanych. Ciekawym motywem bałkańskich wojaży są pomniki, które powstawały głównie za czasów Jugosławii. W regionie jest ich naprawdę wiele. I co najważniejsze, większość z nich jest bardzo nietypowa. Do tej pory naszym faworytem był monument w Petrovej Gorze w Chorwacji oraz ten w Tjentište. Jednak po naszej Bałkańskiej Majówce 2019 do grona naszych ulubionych pomników dołączył jeszcze jeden. Makedonium, bo o nim mowa, znajduje się w Macedonii, powyżej malowniczo położonego miasteczka Kruszewo. Zachwyca nie tylko lokalizacją, ale również mocno futurystyczną architekturą.
Makedonium, krótka historia pomnika
Kontekst historyczny
Makedonium, a raczej Pomnik Ilinden lub Park Pamięci Ilinden, znajduje się ponad Kruszewem, na zielonym pagórku. Przede wszystkim upamiętnia powstanie Ilinden. Wybuchło ono w 1903 r. w Kruszewie właśnie. Macedońscy rebelianci postanowili zbuntować się przeciwko rządom Osmanów. W wyniku ich działań udało się na chwilę oswobodzić ziemie wokół Kruszewa, gdzie natychmiast utworzyli republikę. Niestety wolnością cieszyli się krótko, bo raptem 10 dni. Po tym czasie powstanie zostało stłumione, zginęły tysiące ludzi. Prawda jest jednak taka, że rozpaliło ono tlącą się iskierkę nadziei w dążeniach do niepodległości Macedonii. Stąd powstanie Ilinden uznaje się za jedno z ważniejszych wydarzeń w historii tego kraju. Jednak Makedonium upamiętnia jeszcze jedno wydarzenie. Otóż podczas II wojny światowej bojownicy pochodzący z terenów Kruszewa brali czynny udział w walkach wyzwoleńczych przeciwko państwom Osi i faszystom. W 1944 r. Macedonia została ogłoszona państwem podczas Antyfaszystowskiej Rady Wyzwolenia Narodowego Macedonii (ASNOM). Odbyło się ono 2 sierpnia. Data ta nawiązuje do momentu rozpoczęcia powstania Ilinden. W efekcie oba wydarzenia zostały symbolicznie połączone.
Budowa Makedonium
Choć wspomniane wydarzeniach chciano upamiętnić znacznie wcześniej, to cały projekt budowy pomnika zaczął się krystalizować ok. 1968 r. Początkowo chciano go ukończyć rok później, aby był gotowy podczas wizyty Josipa Broz Tity w Kruszewie, podczas obchodów 25-lecia wybuchu powstania Ilinden. Oczywiście, jak możecie się domyślić, pomnik po roku nie stanął w Kruszewie. Po ogłoszeniu konkursu na projekt pomnika przesłanych zostało 8 prac. Ostatecznie wybrano projekt małżeństwa – Jordana i Iskry Grabul Prilepu. Prawdopodobnie zaważyły nie tylko względy wizualne, ale również fakt, że Jordan był partyzantem walczącym o wyzwolenie kraju. Od początku pomiędzy projektantami a komisją zajmującą się pomnikiem dochodziło do tarć. Małżeństwu zależało na tym, aby pomnik był nietypowy, futurystyczny i skłaniający do interpretacji. Komisja natomiast chciała chyba czegoś prostszego. I choć chciano oddać pomnik w 70. rocznicę wybuchu powstania, to udało się to dopiero rok później, 2 sierpnia 1974 r. Oficjalna nazwa pomnika to Ilinden. Skąd się jednak wzięła nazwa Makedonium? Otóż od firmy, która odpowiedzialna była za budowę pomnika.
Pomnik
Park pamięci składa się z kilku części. Tuż obok parkingu zobaczyć można białe, betonowe konstrukcje, które zwane są zerwanymi kajdanami lub przerwanymi łańcuchami. Następnie chodnik wspina się po niewielkim zboczu. Ścieżka przechodzi między betonowymi ścianami, w których umieszczono metalowe płyty z wygrawerowanymi nazwiskami 58 najważniejszych powstańców. Po opuszczeniu linii lasu dociera się do niewielkiego amfiteatru otoczonego ścianą z kolorowymi mozaikami. Za nimi natomiast odsłania się widok na Makedonium. Biała, obła bryła ma 25 m wysokości i cztery, pięknie zdobione, witrażowe okna. Zostały zaprojektowane przez Borko Lazeskiego i swą kolorystyką nawiązują do czterech pór roku. Będąc w środku warto również zwrócić uwagę na płaskorzeźby, umieszczone po obu stronach wnęk z oknami umiejscowionymi nieco powyżej podłogi. Wszystkie, w bardzo symboliczny sposób ukazują dążenia Macedonii do niepodległości. W ostatnim czasie pomnik został odnowiony. W efekcie nie szpecą go już rusztowania, a biel ścian Makedonium aż bije po oczach.
Nasza wizyta
We wnętrzu Makedonium
Do Kruszewa przyjeżdżamy w maju. O dziwo tego dnia towarzyszy nam piękna, choć dość wietrzna pogoda. Temperatura też jest dość niska, ale nie marudzimy, gdyż deszcz nie leje nam się na głowy. Do parkingu, położonego tuż obok parku pamięci, dojeżdżamy dzięki drogowskazom kierującym ku niego w labiryncie uliczek Kruszewa. Po dotarciu na miejsce uświadamiamy sobie, że nie wypłaciliśmy pieniędzy w bankomacie. Udaje nam się jednak wysupłać ostatnie drobne, jakie zostały nam z poprzednich wizyt w Macedonii, dzięki czemu możemy uiścić opłatę za wizytę w Makedonium. Generalnie poruszanie się po parku pamięci jest darmowe. Jednak jeśli chcecie zajrzeć do wnętrza pomnika, wtedy musicie wykupić bilety. Pracownik opiekujący się pomnikiem idzie razem z nami, by otworzyć nam drzwi do Makedonium. Po drodze pospiesznie przyglądamy się pozostałym elementom składającym się na cały kompleks. Wnętrze Makedonium jest dość puste, ale za to bardzo jasne. Zwykłe i witrażowe okna oraz świetliki doprowadzają do wnętrza sporo światła. Dzięki temu w pełnej krasie podziwiać można płaskorzeźby umiejscowione we wnękach.</p.
W drodze do pomnika
Makedonium
Park pamięci
Po opuszczeniu Makedonium obchodzimy go dookoła, przyglądając się jego niesamowitej bryle. Z tego, co udało nam się dowiedzieć, projekt pomnika zakładał znacznie więcej, niż ostatecznie zostało stworzone. Przede wszystkim pod nim miało powstać swoiste centrum dla odwiedzających z interaktywną wystawa czy teatrem. Niestety komisja zajmująca się pomnikiem nie uznała tego pomysłu za dostatecznie dobry. A może po prostu wiedziała, że przez to nie uda się go ukończyć jeszcze przez długie lata? Mimo wszystko Makedonium wraz z otaczającym go parkiem pamięci robi naprawdę duże wrażenie. Spory wpływ ma na to również sama lokalizacja. Ze wzgórza roztacza się także widok na Kruszewo. Dłuższą chwile spędzamy w małym amfiteatrze, który wyróżnia się intensywnością i różnorodnością kolorów. I po raz kolejny dochodzimy do wniosku, że projektanci z Jugosławii naprawdę mieli polot i fantazję.
